اگر کمی به آیات و روایات توجه کنیم ، خواهیم دید که راه های بسیار خوبی برای رسیدن به خوبی ها فراهم می باشد که برای رسیدن به آنان ، تنها نیازمند اراده و سعه صدر می باشیم . یکی از این باب ها خواند نماز شب است که در آیات قرآن کریم ( آیه 16 سوره سجده ) و روایات به آن اشاره و تأکید شده است .
*نامهاى سوره سجده
نام این سوره در بعضى از روایات و در لسان مشهور مفسران ؛ " سوره سجده " یا " الم سجده " است ، و گاه براى مشخص ساختن آن از سوره حم سجده آن را به نام " سجده لقمان" مىخوانند ، چرا که بعد از سوره لقمان قرار گرفته است ، در بعضى از روایات نیز از آن به " الم تنزیل " یاد شده است .
فخر رازى و آلوسى نیز نام سوره " مضاجع " را از جمله نامهاى آن ذکر کردهاند (به تناسب آیه 16 این سوره « تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ ... » ).
* شب زنده داران !
« تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ؛ پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور مىشود (و بپا مىخیزند و رو به درگاه خدا مى آورند) و پروردگار خود را با بیم و امید مىخوانند، و از آنچه به آنان روزى دادهایم انفاق مىکنند ! » (سجده 16)
در تفسیر جمله ؛" تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ" (شبانگاه ، پهلوهاى آنها از بستر دور مىشود) دو تفسیر در روایات اسلامى وارد شده :
تفسیرى به نماز " عشاء" و اشاره به اینکه مؤمنان راستین بعد از نماز مغرب و قبل از نماز عشاء به بستر نمىروند مبادا خواب آنها را بگیرد ، و نماز عشایشان از دست برود . (زیرا در آن زمان معمول بوده که در آغاز شب به استراحت مىپرداختند و نماز مغرب و عشاء را- طبق دستور استحباب جدایى میان نمازهاى پنجگانه- از هم جدا مىکردند و هر کدام را در وقت فضیلت خود بجا مىآورند) هر گاه بعد از نماز مغرب و قبل از وقت عشا مىخوابیدند ممکن بود براى نماز عشا بیدار نشوند.
این تفسیر را " ابن عباس" طبق نقل در المنثور از پیامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله ) نقل کرده ، و در" امالى" شیخ نیز از امام صادق ( علیه السلام ) نقل شده است . ( در المنثور و امالى شیخ طبق تفسیر المیزان ، جلد 16 ، صفحه 283)
اما در بیشتر روایات و کلمات مفسران ، به برخاستن از بستر و براى اداء نماز شب تفسیر شده است .
در روایتى از امام باقر (ع) چنین مىخوانیم که به یکى از یارانش فرمود : « أ لا اخبرک بالاسلام اصله و فرعه و ذروة سنامه :آیا ریشه و شاخه و بلندترین قله اسلام را به تو معرفى کنم ؟ »
راوى عرض کرد بفرمائید: فدایت شوم. فرمود : « اما اصله الصلاة، و فرعه الزکاة، و ذروة سنامه الجهاد : ریشهاش نماز است و شاخهاش زکات ، و قله مرتفعش جهاد است .»
سپس افزود: آیا می خواهى تمام ابواب خیر را به تو معرفى کنم ؟ راوى مىگوید: بفرمائید فدایت شوم .
امام فرمود : « الصوم جنة، و الصدقة تذهب بالخطیئة، و قیام الرجل فى جوف اللیل بذکر اللَّه، ثم قرأ " تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ" ؛ روزه سپرى است در مقابل آتش و صدقه محو کننده گناه است ، و بر خاستن انسان در دل شب او را به یاد خدا مىاندازد ، سپس آیه " تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ " را تلاوت فرمود .» (اصول کافى ، جلد 2 ، باب دعائم الاسلام ، حدیث 15 ، صفحه 20)
در روایتى از امام باقر (ع) چنین مىخوانیم که به یکى از یارانش فرمود: « أ لا اخبرک بالاسلام اصله و فرعه و ذروة سنامه :آیا ریشه و شاخه و بلندترین قله اسلام را به تو معرفى کنم ؟» راوى عرض کرد بفرمائید: فدایت شوم. فرمود: « اما اصله الصلاة، و فرعه الزکاة، و ذروة سنامه الجهاد : ریشهاش نماز است و شاخهاش زکات ، و قله مرتفعش جهاد است»
در تفسیر" مجمع البیان" از" معاذ بن جبل" چنین نقل شده که در غزوه " تبوک" در خدمت رسول خدا (ص) بودم ، گرما همه را سخت ناراحت کرده بود و هر کس به گوشهاى پناه مىبرد ، ناگهان دیدم که پیامبر (ص) از همه به من نزدیکتر است ، خدمتش رفتم عرض کردم: اى رسول خدا (ص) ! عملى به من بیاموز که مرا وارد بهشت کند ، و از آتش دوزخ دور سازد .
فرمود : سؤال بزرگى کردى ، اما پاسخ آن براى کسى که خدا بر او آسان کرده است مشکل نیست . سپس افزود : " تعبد اللَّه و لا تشرک به شیئا و تقیم الصلاة المکتوبة و تؤدى الزکاة المفروضة و تصوم شهر رمضان : خدا را پرستش کن و چیزى را شریک او قرار نده نمازهاى واجب را انجام ده و زکات واجب- حق مستمندان- را اداء کن و ماه رمضان را روزه بگیر".
بعد فرمود: و آیا می خواهى از ابواب خیرات به تو خبر مىدهم ؟ عرض کردم : اى پیامبر بفرمائید . فرمود : « الصوم جنة من النار و الصدقه تکفر الخطیئه و قیام الرجل فى جوف اللیل یبتغى وجه اللَّه ثم قرأ هذه الایه تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ : روزه سپرى است در برابر آتش و انفاق در راه خدا کفاره گناهان است ، و قیام انسان در دل شب براى خشنودى خدا . سپس آیه" تتجافى جنوبهم" را قرائت فرمود" » . (مجمع البیان ذیل آیات مورد بحث و تفسیر نور الثقلین ، جلد 4 ، صفحه 229)
گر چه هیچ مانعى ندارد که آیه مفهوم وسیعى داشته باشد ، هم بیدار ماندن در آغاز شب را براى نماز عشاء شامل شود، و هم بر خاستن در سحرگاه را براى نماز شب ، ولى دقت در مفهوم" تتجافى" معنى دوم را بیشتر در ذهن منعکس مىکند ، زیرا ظاهر جمله این است که قبلا پهلوها در بستر آرام گرفته سپس از آن دور مىشود و این مناسب قیام در آخر شب براى انجام نماز است .
گر چه در باره اهمیت این نماز پر برکت همان چند روایت فوق کافى به نظر مىرسد ، ولى این نکته قابل ذکر است که در روایات اسلامى آن قدر اهمیت به این عبادت داده شده است که در باره کمتر عبادتى چنین سخن گفته شده است .
دوستان حق، و رهروان راه فضیلت به این عبادت بى ریا که قلب را روشنایى و دل را نور و صفا مىبخشد همواره اهمیت بسیار مىدادند .
استفاده از فرصت های داده شده!
ممکن است بعضى همیشه توفیق بهرهگیرى از این عبادت پر برکت را نداشته باشند ، ولى چه مانعى دارد که در بعضى از شبها که این توفیق حاصل است بهره گیرند و در آن هنگام که خاموشى همه جا را فرا گرفته ، و اشتغالات روزانه همه تعطیل است، کودکان در خواب ، و محیط آماده حضور قلب و راز و نیاز با خدا است، برخیزند و به در خانه خدا روند و دل را به نور عشق دوست روشن سازند .
پیامهای آیه:
1ـ سحر خیزى و دل کندن از رختخواب ، یکى دیگر از نشانههاى مؤمنان است : « تَتَجافى جُنُوبُهُمْ » ...
2ـ عبادتهایى که با نوعى ریاضت و خفا همراه باشد، ارزش بیشترى دارد: «تَتَجافى»
3ـ مؤمن ، نه مأیوس است، نه مغرور، هم بیم دارد، هم امید: «یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً»
4ـ تواضع ، سحرخیزى و انفاق ، خصلت دائمى مؤمنان است : «لا یَسْتَکْبِرُونَ ...یَدْعُونَ ...یُنْفِقُونَ» (همه با صیغهى مضارع آمده است.)
5ـ رابطهى شبانه با خداوند ، باید با رسیدگى به محرومان همراه باشد : « یَدْعُونَ ... یُنْفِقُونَ»
6ـ مورد انفاق ، تنها مال نیست ، بلکه شامل علم و آبرو و دیگر سرمایههاى انسان نیز مىشود : « مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ »
نتیجه گیری:
گر چه هیچ مانعى ندارد که آیه ی 16 سوره سجده ، مفهوم وسیعى داشته باشد ، هم بیدار ماندن در آغاز شب را براى نماز عشاء شامل شود ، و هم بر خاستن در سحرگاه را براى نماز شب، ولى دقت در مفهوم "تتجافى" معنى دوم را بیشتر در ذهن منعکس مىکند، زیرا ظاهر جمله این است که قبلا پهلوها در بستر آرام گرفته سپس از آن دور مىشود و این مناسب قیام در آخر شب براى انجام نماز است .
اخذ: تبیان
کلمات کلیدی:
