دکتر قاسم محمدپور
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساری
< type="text/java"> gha_mohammad@yahoo.com < type="text/java">

مقدمه: از زمانهای کهن استفاده از گونه های مختلف گیاهی تحت عنوان آویشن( plants  (Thyme group به فراوانی در نسخه های مختلف درمانی و بویژه جهت درمانهای ضد میکربی در جوامع مختلف دنیا رواج داشته است. در طب سنتی این گیاهان به عنوان ضد عفونت، تسکین دهنده درد مفاصل، ضد نفخ، سرماخوردگی و بیماریهای گوارشی استفاده میشدند و در منابع علمی سنتی این گونه های با ارزش تحت نامهای صعتر، آزربه، آویشن، اوشم و ... شرح خاصیت داده شدند. در پزشکی امروز تعداد زیادی از داروهای ضد قارچی، ضد باکتریایی و ضد توموری موثر برای درمان عوامل عفونی مختلف به کار گرفته می شوند، اما با توجه به تنوع ژنتیکی ایجاد شده در عوامل بیماریزای میکروبی و پیدایش سویه های مقاوم و همچنین عوارض جانبی ناشی از مصرف این داروها، جایگزین کردن آنها توسط داروهای ضد میکروبی، ضد توموری و ضد ویروسی با منشاء گیاهی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و موجب تحقیقات در زمینه یافتن داروهای گیاهی بدون عوارض جانبی شده است. در این پژوهش فرآورده های  استخراج شده از برخی از گونه های مهم آویشن مورد بررسی در آزمونهای ضد میکربی و ضد تکثیر سلولی و نیز درمان بیماری اگزما قرار گرفتند.
روش کار: شش نمونه گیاهان دارویی متعلق به خانواده نعنائیان، مورد بررسی و مقایسه در این تحقیق شامل گیاهان: آویشن شیرازی  (Boiss. Zataria multiflora)، آویشن کوهی مازندران (Boiss. Thymus pubescens)، آویشن دنایی(Thymus daenensis)، کاکوتی شیراز(Ziziphora clinopodioides Lam.) و کاکوتی مازندران (.Lam  Ziziphora clinopodioides) و مرزه بختیاری (.Satureja bachtiarica Bunge) در طول سالهای 86 و 87  از استانهای فارس و مازندران جمع آوری شدند.  
در پژوهش حاضر اثر ضد میکروبی اسانس های گونه های مختلف جنس آویشن (Thyme) و مرزه بختیاری که در منابع سنتی و نامگذاری بومی محلی  به آویشن برگ باریک شناخته می شود، بر روی باکتریهای اشریشیاکلی، سودوموناس آئروژینوزا، استرپتوکوکوس پیوژن، استافیلوکوکوس آرئوس و همچنین دو گونه از قارچ شامل کاندیدا آلبیکنس و تریکوفیتون منتاگروفیتون مورد بررسی و مقایسه قرار گرفت. اسانس روغنی تمام نمونه ها بعد از خشک شدن گیاهان در سایه، به روش تقطیر با آب و با استفاده از دستگاه کلونجر جداسازی شدند. مقدار و نوع ترکیبات شیمیایی متشکله اسانسها با دستگاه   GC-MASS  بررسی و مقایسه شدند. برای بررسی خاصیت ضد میکروبی اسانس ها از روش دیسک کاغذی (Disc fusion assay) با استفاده از اندازه گیری هاله عدم رشد، استفاده شد. برای بررسی خاصیت از بین برندگی منگوله پوستیskin tag) ) به روش بررسی دو سویه کور انجام گرفت. برای بررسی امکان تولید داروی درمان اگزما پوستی، برروی 38 بیمار با شایعه اگزما در دو دست، مراجعه کننده به درمانگاه، با داروی ترکیبی ساخته شده از روغن شتر مرغ و زیتون و اسانسهای آویشن شیرازی و  مرزه بختیاری انجام گرفت.
نتایج: نتایج استخراج اسانس روغنی (w/w ) نشان دهنده بیشترین حجم اسانس( 28/2 % از آویشن شیرازی  و 87/1 % از مرزه بختیاری) بوده است. نتایج بررسی ترکیبات شیمیایی اسانس روغنی به ترتیب در نمونه آویشن شیرازی از21 ترکیب شناسایی شده: فنل و تیمول، در کاکوتی مازندران از 33 ترکیب: دی متیل پروپیلین، پولگون، سینئول و فنل، در کاکوتی شیراز از 35 ترکیب: فنل، تیمول، پلگون، و در نمونه آویشن کوهی مازندران از 26 ترکیب: فنل اندوبورنئول و پاراسیمن و در نمونه آویشن دنایی از 13 ترکیب: فنل ( منبع تولید فنل طبیعی) ، در نمونه مرزه بختیاری از16 ترکیب: پاراسیمن، گاماترپینن ، لینالول ، تیمول، و فنل، عمده ترین ترکیبات بوده اند. نتایج بررسی اثرات ضد میکروبی و ضد قارچی اسانس ها در غلظت های 20%، 10%، 6/6%، 5% و 4% در DMSO  با روش دیسک بلانک بر باکتریها و قارچهای مذکور و اندازه گیری قطر هاله عدم رشد در سه بار تکرار بر آزمایش نشان داد که حداقل غلظت بازدازنده (MIC) اسانس مرزه بختیاری بر روی باکتریها و قارچهای مورد آزمایش در مقایسه با اسانس دیگر گیاهان به طور معنی داری کمتر می باشد.  نتایج بررسی خاصیت ضد توموری از بین برنده منگوله پوستی با قطر تا اندازه  3 میلی متر نشان دهنده قدرت ازله کننده اسانس خالص مرزه بختیاری در از بین بردن آنها می باشد. ( ثبت اختراع داروی از بین  برنده منگوله پوستی به شماره ثبت 46324). در بررسی 38 نفر بیمار مبتلا به اگزما (33 زن و 5 مرد) با داروی ترکیبی تهیه شده از 15 درصد اسانس خالص مرزه بختیاری در روغن پایه، 32 نفر کاملا درمان شدند(  2/82 درصد).   
بحث و نتیجه گیری: با توجه به اینکه اسانس مرزه بختیاری بیشترین اثر ضدمیکروبی را در بین دیگر اسانس های گیاهی مورد بررسی در این تحقیق داشت، و نیز موثر بودن آن در ازله منگوله پوستی( نوعی تومور) و درمانگری بیشتر از 92 در صد در اگزمای پوستی، استفاده از اسانس این گیاه می تواند به عنوان فرآورده ای آنتی سپتیک در درمان عفونت های باکتریایی و قارچی و نیز داروی ضد تومور خوش خیم و همچنین ضد اگزما به کار گرفته شود .
همچنین نتایج پ‍ژوهش، علت توجه طب سنتی به کاربرد انواع آویشنها در نسخه های متعدد دارویی و بخصوص در عفونتها را مورد تایید بیشتر قرار می دهد.
واژه های کلیدی: آویشن، مرزه بختیاری، کاکوتی، ضد میکربی، اسانس، منگوله پوستی، اگزما
منابع:
1-آزادبخت، محمد. 1378. رده بندی گیاهان دارویی. نشر طیب.
2- ابوریحان بیرونی، الصیدنه فی طب صفحه 202.
3 - امیدبیگی، رضا. 1376. رهیافت های تولید و فرآوری گیاهان دارویی. جلد دوم. طراحان نشر
4- باباخانلو، پ، میرزا، م، سفید کن، ف، احمدی، ل، برازنده، م و عسگری، ف. 1377: تحقیقات گیاهان دارویی و معطر، جلد 2. انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، صفحه 92، صفحه 141
5-شیخ الرئیس ابوعلی سینا، قانون2، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی.صفحه 150
6- فیضی، م، ( 1380 )  معرفی مرزه بختیاری(Satureja bakhtiarica) و ویژگیهای اکولوژیکی آن در استان اصفهان (اولین گزارش گونه)، همایش ملی گیاهان دارویی، بهمن   1380، صفحه 237
7- صادق،مبین،1360،جغرافیای گیاهی،انتشارات دانشگاه تهران.
8-هی و واترمن. 1379. گیاهان اسانس دار. ترجمه کامبیز بقالیان، حسنعلی نقدی بادی. نشر اندرز.
9- Gohari A, R., Hadjiakhoondi A., Sadat-ebrahimi E., Saeidnia S. (2005).  Composition of the volatile oils Satureja spicigera C. Koch Boiss. And  S. macrantha C. A. Mey from Iran.  Flavour and Fragrance Journal.

10- Hammer K . A. Carson C.F. and RilleyT.V. (1999) Antimicrobial activity of essential oils and other plant extracts. Journal of Applied Microbiology; 86: 985-