توکل یکی از ارکان ایمان است، بنابراین رابطه عمیق و تنگاتنگ با ایمان دارد، در قرآن نیز توکل در مورد افراد مؤمن مطرح شده است. پس یکی از عوامل اصلی و مهم در ایجاد ریشه توکل در خویش این است که «ایمان به خدا» تقویت کنیم و رفتارهایی که ریشه در ایمان با خدا دارد مکرراً انجام شود تا هم ایمان تقویت شود و هم توکل افزایش یابد.

 اهمیت توکل از نظر آیات و روایات

خداوند در موارد متعدد توکل برخدا را از ویژگی‎های افراد با ایمان می‎داند و می‎فرماید: و علی الله فتوکلوا ان کنتم مؤمنین؛[1] برخدا توکل کنید اگر ایمان دارید». و یا این که: «و علی الله فلیتوکل المؤمنون؛[2] افراد با ایمان باید تنها برخدا توکل کنند». در روایات نیز از «توکل» به معنای یکی از ارکان ایمان یاد شده است.[3]

حقیقت و معنای توکل

حقیقت توکل این است که انسان کارهای خودش را به خدا واگذار کند و همه چیز را از سوی خدا و مربوط به خدا بداند و تا آن جا که توان دارد تلاش نماید امّا آن چه از توان او بیرون است به خدا واگذارد، و از الطاف جلیه و خفیه او مدد بطلبد.[4]

مراحل توکل : توکل را می توان بطور کلی بر سه قسم تقسیم کرد:

1- توکل زبانی : یعنی آن توکلی که فقط با زبان گفته می شود توکلت علی الله (برخداتوکل کردم ) این توکل از ارزش معنوی برخودار نیست.

2- توکل اعتقادی : یعنی آن توکلی که ناشی از این اعتقاد است که واقعا همه کاره خداوند تبارک و تعالی است و حقیقتا او تکیه گاه همه چیز و همه کس است با توجه به این اعتقاد توکل بر خدای تعالی می شود و سپس بر کاری اقدام می گردد این توکل از ارزش معنوی برخودار است که اکثر مسلمان ها می توانند با توجه به این مرحله توکل کارهای خود را آغاز کنند.

3- توکل قلبی : یعنی آن توکلی که از حالات بلکه از ملکات فضیله نفس انسانی گشته است و شاید حدیث شریف زیر به این مرحله عالی از توکل اشاره داشته باشد: علی بن سوید می گوید از امام موسی بن جعفر(علیه السلام) درباره این آیه شریفه «و من یتوکل علی الله فهو حسبه» هر کس بر خدا توکل کند خدا او را بس است پرسیدم حضرت فرمود: «التوکل علی الله درجات منها ان تتوکل علی الله فی امورک کلها فما فعل بک کنت عنه راضیا تعلم انه لا یألوک خیرا و فضلا و تعلم ان الحکم فی ذالک له فتوکل علی الله بتفویض ذالک الیه وثق به فیها و فی غیرها» ؛ توکل بر خدا دارای درجاتی است از جمله اینکه در تمام کارهایت برخدا توکل کنی پس هر چه خدا با تو انجام داد (و اراده حکمت آمیزش بر هر چه تعلق گرفت ) راضی باشی علم و یقین داشته باشی که او از هیچ خیر و فضلی دریغ نکند و نیز علم و یقین داشته باشی که حکم و فرمان در این جهت با اوست پس با واگذاری کار به او بر او توکل کن و به او در کارهای خود و کارهای غیر خود وثوق (اطمینان و آرامش ) داشته باش . (ترجمه اصول کافی کلینی ، ج 3، ص 106، ر 5).

راهکارهای تقویت توکل

پس از بیان این مقدمات اینک به این می پردازیم که «چگونه ریشه توکل را در خویش بپرورانیم؟» برای پرورش ریشه توکل باید به این نکات توجه کنیم:

1. تقویت ایمان

توکل یکی از ارکان ایمان است، بنابراین رابطه عمیق و تنگاتنگ با ایمان دارد، در قرآن نیز توکل در مورد افراد مؤمن مطرح شده است. پس یکی از عوامل اصلی و مهم در ایجاد ریشه توکل در خویش این است که «ایمان به خدا» تقویت کنیم و رفتارهایی که ریشه در ایمان با خدا دارد مکرراً انجام شود تا هم ایمان تقویت شود و هم توکل افزایش یابد.  

2. یقین به حقانیت خداوند

یکی دیگر از عوامل مهم در پیدایش و شکل گیری ریشه توکل به خدا این است که سعی کنیم در ایمان و باورهای اعتقادی خود به مرحلة یقین نایل شویم. یعنی در حقانیت خداوند ربوبیت تکوینی و تشریعی او شکلی نداشته از نظر ایمان ثابت قدم باشیم. علی ـ علیه السّلام ـ در این باره می‎فرماید:«التوکل من قوّة الیقین» [5] توکل نتیجه یقین است، و در یک کلمه رفتار‎های‎مان حاکی از ایمان و اعتقادمان به خدا باشد.

3. قطع طمع از دیگران

نکته مهمی که در توکل مطرح است، این است که از غیرخدا قطع طمع نموده و چشم امید ما فقط به خدا باشد. زیرا در بینش توکل مدارانه همه کارها به دست خدا است و دیگران در نتیجه بخشی کارها نقش مستقلی ندارند. انسان اگر چشم امیدش به غیر خدا باشد، در وی وابستگی ایجاد می‎شود و باعث پایین آمدن حرمت و ارزش و کرامت انسانی وی می‎گردد. خداوند در قرآن می‎فرماید: «و من یتوکل علی الله فهو حسبه» [6] هر که بر خداوند توکل نماید، خداوند او را کفایت می‎کند، در روایتی آمده است که: پیامبر گرامی اسلام معنای توکل را از جبرئیل سؤال کرد. جبرئیل گفت: معنای توکل این است که انسان یقین کند، به این که سود و زیان عطا و منع به دست مردم نیست و باید از مردم ناامید بود و اگر بنده‎ای به این مقام برسد که بداند جز برای فداکاری انجام ندهد و جز او به کسی امیدوار نباشد و از غیر او نهراسد و غیر از خدا چشم طمع به کسی نداشته باشد، این همان توکل بر خداست».[7]

از این روایت استفاده می‎شود که اگر بخواهیم توکل را در خود پرورش دهیم، باید از دیگران قطع طمع نماییم و فقط به خداوند امیدوار باشیم. زیرا رزق و روزی ما از سوی خداست و خداوند تضمین نموده است که همه بندگانش را روزی دهد. علی ـ علیه السّلام ـ می‎فرماید: معنای توکل این است که انسان رزق و روزی‎اش را از سوی خدا بداند.[8]

4. از هیچ کسی جز خدا ترس و بیم نداشته باشیم

یکی دیگر از عوامل مؤثر در پیدایش روحیه توکل این است که سعی کنیم از هیچ کس جز خدا بیم و هراس نداشته باشیم. در روایات متعدد به این نکته اشاره شده است که اگر می‎خواهید به مقام توکل نایل شوید باید به غیر از خدا از هیچ کسی بیم و هراس نداشته باشید: «من التوکل ان لا تخاف مع الله غیره» .[9] در توکل این حقیقت نهفته است که انسان به جز خدا از کسی هراسی نداشته باشد. این حقیقت در زندگی پیامبران، ائمه اطهار و افراد شایسته کاملاً مشهود است که با نیروی توکل در برابر قدرت‎های بزرگ مقاومت نمود و از هیچ کسی جز خدا خوف و هراسی نداشتند.

5. راضی بودن از وضع زندگی

فردی که می‎خواهد به مقام توکل دست پیدا کند باید از آنچه خداوند برای او مقدر داشته است، احساس رضایت داشته باشد. اگر خدای نکرده نسبت به مقدرات الهی بدبین باشیم و تصور ما این باشد که خداوند چرا ما را در چنین وضعیتی قرار داده است، نمی‎توانیم توکل را در خویش پرورش دهیم، در این صورت توکل فقط به صورت سطحی و در حدّ ادّعا امکان دارد. امّا توکل واقعی که در حالات و رفتار ما نیز اثر داشته باشد، ممکن نیست.

خلاصه آن که برای ایجاد و پرورش توکل باید ایمان و یقین را در خویش تقویت نموده، از غیر خدا قطع طمع نماییم و به جز خدا از هیچ کسی بیم و هراس نداشته باشیم. اعتماد ما فقط به خدا باشد و همه کارها را از سوی او بدانیم و نیز نسبت به مقدرات الهی راضی باشیم.

نکته‎ای که در پایان لازم است یادآوری شود این که: برخی فکر می‎کنند معنای توکل این است که همه کارها را به خدا واگذار کنیم و خود ما از تلاش و کوشش دست برداریم. در حالی که این برداشت از توکل کاملاً اشتباه می‎باشد. زیرا آیات و روایاتی فراوانی وجود دارد که ما را به تلاش و کوشش در امورات زندگی و استفاده از ابزار و امکانات طبیعی سفارش نموده است، خداوند می‎فرماید: «وَ أَنْ لیس للانسان الّا ما سعی» [10] و این که برای آدمی جز آن که به سعی و عمل خود انجام داده، ثواب و جزایی نخواهد بود. بنابراین معنای توکل این است که نهایت تلاش و کوشش مان را در جهت کسب روزی و رسیدن به اهداف مورد نظر به کار گیریم، امّا نتیجه کار را به خدا واگذار نماییم .

پی نوشت:

[1] . مائده، آیة 23؛ توبه، آیة 51.

[2] . آل عمران، آیة 122.

[3] . محمدی ری شهری، میزان الحکمة، دفتر انتشارات اسلامی، چ اوّل، 1363، ج 10، ص 674.

[4] . آیت الله مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، مدرسة الامام علی ابن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ ، چ اوّل، 1378، ج 2، ص 265.

[5] . محمدی ری شهری، میزان الحکمة، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چ اوّل، 1363، ج 10، ص 680.

[6] . طلاق، آیة 3.

[7] . محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، چ بیروت، ج 68، ص 138.

[8] . محمدی ری شهری، همان، ص 676.

[9] . محمدی ری‎شهری، همان، ص 677.

[10] . نجم، آیة 39.

منابع : سایت اندیشه قم

سایت تبیان

سایت پرسمان