سرگذشت حدیث شیعه و تحولات آن در دوران متاخران مراحل و روند خاص و متنوعی را پشت سر گذاشته است. در این عصر حساس، علمای بزرگی چون شیخ حر عاملی (محمدبن حسن)‌ به تدوین احادیث ارزشمند ائمه هدی (ع)‌ همت گماردند و جوامع حدیثی پرباری برای اعصار پس از خود به ارمغان آوردند.

کتاب گرانسنگ «وسائل‌الشیعه» در بردارنده 51 کتاب در ابواب مختلف از طهارت تا دیات بوده و حدود 35 هزار و 868 حدیث را شامل می‌شود.
مولف آن، محدث اخباری قرن یازدهم و یکی از 3 تن علمایی است که محمدون ثلاثه نام گرفته‌اند. وی دیدگاه‌های خود را در تالیف کتاب که براساس آن عمل کرد، در جلد آخر کتاب و در قالب 12 فایده مفصلا شرح و تفصیل داده است. از آنجا که این کتاب از زمان تالیف تاکنون مدار تحقیق و استفاده و استنباط فقها و عالمان در احکام شرعی بوده است، شروح و مستدرکات جامعی درباره آن به نگارش درآمده است. در ضمن مجموعه شروح و تالیفات شیخ نیز بالغ بر 50 کتاب و رساله است.

نسب محمدبن حسن (1)‌ معروف به حر عاملی مشغری با 36 واسطه به حربن یزید ریاحی شهید و آزادمرد حادثه کربلا می‌رسد. شیخ حر در روستای مشغر، یکی از بخش‌های منطقه جبل عامل (جبح) (‌)2 در نهم رجب‌المرجب 1033 ه . ق و در خانواده‌ای مذهبی دیده به جهان گشود. وی پس از عمری مجاهدت و تلاش خستگی‌ناپذیر در راه احیای احادیث و معارف فقهی بلند تشیع، سرانجام در 21‌‌رمضان 1104 ه . ق در مشهد مقدس برای ابد از قفس خاکی تن خلاصی یافت و در جوار رحمت حق جای گرفت. (3)

گزارشی از استادان و خاندان شیخ حر عاملی

شیخ حر از خانواده آل‌الحر است؛ خانواده‌ای که علم و دیانت بارزترین خصلت اهل آن به شمار می‌رفت.
مرحوم علامه امینی می‌نویسد: «از این خاندان گوهرخیز (حر)‌ مردانی برخاسته‌اند که دیرزمانی بر مسند دانش و تقوا نشسته‌اند و مشعل هدایت دین‌آموز و دنیاساز، پیشوا و رهبر و دانشمند و پرهیزکار بوده‌اند.»
کلاس درس حر عاملی از همان ابتدا در دامان پدر و خانواده دانشمند وی شکل گرفت. وی تحصیلاتش را نزد پدرش شیخ حسن، در علوم عربی، فقه و ادبیات آغاز کرد، شیخ حر از جانب خاندان مادری نیز به خانواده‌ای با فضیلت و ارزشمند می‌رسید.
مادر بزرگوار شیخ، طلایه‌دار زهد و تقوا به شمار می‌رفت و دارای مرتبه بلندی بود. شیخ حر از همان ابتدای زندگی نزد جد مادری خود، شیخ عبدالسلام بن محمد زانوی ادب زد. محمد بن علی حر عاملی، عموی بزرگوار شیخ و نیز شیخ علی بن محمود عاملی، دایی بزرگوار وی هم مانند دیگر اقوام شیخ، در شکل‌گیری شخصیت و نشو و نمای اولیه او نقش قابل توجهی داشتند. در واقع شیخ حر برخی کتب عربی و فقه را نزد ایشان خواند تا آنجا که مفتخر به نقل روایت از آنها نیز شد. چنانچه خود شیخ در کتاب معروف خود «امل‌الامل» به این مساله اشاره کند. (4)
شیخ هنگام سکونت در زادگاه خود، بیشترین بهره‌های علمی را از اقوام خود برد، گرچه خانواده شیخ در آن زمان جامع تمام علوم مختلف بودند و او در هر علمی که می‌خواست، می‌توانست از محضر آنان بهره‌های فراوان ببرد، اما میل و اشتیاق بی‌حد و حصر او به فراگیری علوم و معارف اسلامی او را بر آن داشت تا به نقاط مختلف سفر کرده و محضر استادان بلاد دیگر را نیز دریابد.
اسامی تمامی این شیوخ و استادان به طور کامل در دست نیست؛ جز آنچه خود شیخ در کتاب امل‌الامل چنین می‌نگارد:
«ما از علمای معاصر خود و از اکثریت آنها نقل روایت کرده‌ایم و عده زیادی هم از ما نقل کرده‌اند.» (5)‌
از مهم‌ترین مشایخ اجازه شیخ حر، علامه محمدباقر مجلسی است. وی صاحب کتبی چون «بحارالانوار الجامعه بدور اخبار ائمه الاطهار» و «مراه العقول فی شرح اخبارآل‌‌الرسول» است. (6)‌ شیخ حرعاملی در خاتمه وسائل‌الشیعه، آنجا که از برخی کتب مورد اعتمادش که از آنها با واسطه و غیره روایت می‌کند می‌نویسد: ...« اینها را نیز از مولای اجل اکمل پرهیزکار مدقق مولانا محمد‌تقی مجلسی ایدالله روایت می‌کنیم. او آخرین دانشمندی است که به من اجازه داده است و من نیز با اجازه پدرش و استادش ... به وی اجازه داده‌ام.» (7) در این میان از دیگر استادان و مشایخ شیخ حر می‌توان از ملامحسن فیض کاشانی، علامه سید‌حسن حسینی عاملی و علامه سیدهاشم بحرانی و دیگران نام برد که شیخ حر در محضر آنان زانوی تلمذ و ادب زده است.

گزارشی از مجالس درس شیخ

شیخ در دوران حیات پربار و پربرکت خود علاوه بر تحقیق، پژوهش و نگارش کتب فراوان که در راس آنها وسائل‌الشیعه بوده است، به تربیت شاگردان صاحب‌نام و برجسته‌ای همت گمارد. ایشان روایات نورانی مکتب اهل بیت (علیهم‌السلام)‌ را برای طلاب و مردم مشتاق و تشنه زلال احادیث قرائت می‌نمود؛ ضمن آن‌که درباره افکار التقاطی و حملاتی که در آن دوران به تشیع صورت می‌گرفت، بحث و مناظره می‌کرد و درصدد اثبات مکتب غنی شیعه برمی‌آمد؛ زمانی که شیخ حر در مشهد حضور داشت محل درس و بحث ایشان در صحن مطهر امام رضا (علیه‌السلام)‌ تشکیل می‌شد و به اعتراف علما، درس شیخ از باشکوه‌ترین و مهم‌ترین کلاس‌های درس در زمان خود بوده است و برخی معاصران وی از او حدیث شنیده و روایت کرده‌‌اند. مرحوم سیدمحسن امین به نقل از شیخ‌محمد جزایری چنین می‌نگارد:
«شیخ محمد جزایری در حاشیه کتاب «روح‌الجنان»‌می‌نویسد شیخ حر را در سال هزار و نود و اندی در شیراز دیده است و می‌گوید پس از آن مجاور مشهد شد و من در سال 1099 او را در آنجا زیارت کردم و دیدم حوزه درس بزرگی دارد و او «وسائل‌الشیعه» را تدریس می‌کرد. من هم مدت اقامتم در مشهد در درس او حضور می‌یافتم.» (8)
گر چه از شاگردان شیخ اطلاع دقیقی در دست نیست، اما برخی شاگردان مهم یا افرادی که از وی اجازه روایی گرفته‌اند عبارتند از: (9)‌
سیدنورالدین‌بن سید نعمت‌‌الله جزایری، شیخ محمد فاضل بن‌محمدمهدی المشهدی مولی محمد صالح بن محمد باقر وینی مشهور به روغنی و محدث محمدصالح هروی.

آثار و تالیفات شیخ حرعاملی

شیخ حر طی دوران حیات پربار خود دست به تالیفات ارزشمندی زد و خدمات ارزنده‌ای را به عالم تشیع عرضه کرد. بخشی از آثار و کتب شیخ حر توسط خود او در کتاب امل‌الامل یاد شده است که در مجموع 24 عنوان می‌باشد.‌ البته، علمای اهل تحقیق، آثار علمی شیخ را بالغ بر 55 کتاب و رساله می‌دانند و بخشی از آنها به چاپ رسیده است؛ از میان مهم‌ترین تالیفات رسایل و کتب ارزشمند شیخ که در تالیف همه آنها، دفاع از مبانی گرانقدر دین را وجهه همت خود قرار داده بود، می‌توان به کتاب گرانسنگ وسائل‌الشیعه اشاره کرد.
در اینجا به برخی از مهم‌ترین تالیفات شیخ که برخی از آنها به فارسی هم ترجمه شده است، اشاره می‌شود:‌
1- اثباه الهداه با‌النصوص و المعجزات
2- الجواهر‌السنیه فی‌احادیث القدسیه
3- امل‌الامل فی علماء جبل عامل و تتمیم امل‌الامل
4- الفصول المهمه فی‌اصول الائمه
5- الایقاظ من الهجعه با البرهان علی الرجعه
6- الفوائد الطوسیه، این کتاب شامل 100 فایده مهم در ارتباط با مطالب متفرق و گوناگون است.
7- تنزیه المعصوم عن‌السهو و النسیان
8- دیوان الحرالعاملی؛ این دیوان شعر شامل 20هزار حدیث در ستایش پیامبراکرم(ص)‌ و امامان معصوم است. (10)‌ دیوان شعر وی دارای الفاظ دقیق و معانی عالی است.

ابعاد شخصیتی شیخ حر از نگاه دیگران

سخنان بزرگان صاحب نام و عالمی که یا در زمان شیخ می‌زیستند و یا پس از وی؛ همگی درباره ویژگی‌های منحصر به فرد و ممتاز او داد سخن داده‌اند، همه نشان از عظمت علمی و شخصیت والای دینی و علمی شیخ حر دارد.
صاحب کتاب ارزشمند «جامع‌الرواه» و معاصر شیخ حر درباره او چنین می‌نویسد:
دیدگاه‌های شیخ در خاتمه وسائل جای مناقشات فراوان دارد ازجمله اینکه او به حجیت و اعتبار و صحت تمام احادیث کتب اربعه اصرار می‌ورزد
«شیخ حر... علامه و استاد و رهبر، محقق دقیق، عالمی جلیل‌القدر و دارای منزلتی والا و فاضل و کامل است و در علوم مختلف تبحر و تخصص دارد. خداوند عمر شریف او را طولانی گرداند و به شرافت او بیفزاید... دارای کتب زیادی است؛ از آن جمله کتاب بزرگ وسائل‌الشیعه...» (11)‌ نویسنده «سلافه‌العصر» نیز پیرامون شخصیت شیخ می‌نگارد:
«شیخ حر عاملی، پرچم دانشی است که پرچم‌های دیگر توان مقابله با او را ندارند. نفس عالم و دانش او تمام اطراف عالم را فراگرفته است... همانند باران است که بخش‌های مختلف زمین را زنده می‌کند.
تالیفات او بر تارک روزگاران می‌درخشد، سخنان او همانند در می‌ماند و اکنون در سرزمین فارسی زبانان (یعنی خراسان)‌ وطن گزیده است.» (12)‌
گفتنی است که مولف «سلافه‌العصر» در جای دیگر از کتابش از شیخ حر به عنوان یکی از علمای شاعر نام می‌برد و او را به علم و فضل و دارای تصانیف بسیار که در جهان پایدار است، می‌ستاید و اندکی از اشعارش را نقل می‌کند.(13)‌
عالم بزرگ دیگر محمدصادق مشهدی چنین بیان می‌دارد:
«استاد و مولای ما، هدایتگر تاریکی تاریکی‌های ما، برترین برترین‌ها، کامل‌ترین کامل‌ها، صاحب پرچم مستقیم، هدایتگر راه نعمت‌ها، صاحب روش نیکو، محقق کامل، محدث و معلم عامل و جمع‌آوری کننده اخبار ائمه هدی(ع)‌ شیخ حر عاملی است.» (14)
مرحوم شیخ‌عباس قمی می‌گوید:
«محمدبن حسن‌بن علی مشغری (شیخ حر)‌ شیخ محدثان و عالم و فقیه و محدث جلیل‌القدر صاحب مکارم و فضایل و صاحب تالیفات مفید و گرانقدری است. او صاحب «رسائل» است که جامع و کامل است و ساحلی ندارد؛ و با تالیف آن بر مسلمانان منت نهاد.» (15)‌
گفتنی است که براساس منابع تاریخی موجود به دست می‌آید که عظمت دینی و معنوی شیخ، بسیاری از علمای اصفهان را بر آن داشت تا شیخ را در جایگاه شیخ الاسلامی که از مناصب مهم آن دوران به شمار می‌رفت، بیابند؛‌ شیخ در مشهد و در یکی از مناطق مهم ایران به این مقام دست یافت. (16)
یکی از مسائلی که حکایت از فعالیت و توجه اجتماعی شیخ به مسائل شرعی زمان خود دارد، رساله‌ای منسوب به وی درباره کشیدن توتون است. در کتاب «مقالات تاریخی» دفتر دوم چنین آمده است:
«شیخ حر عاملی هم رساله‌ای درباره کشیدن توتون نوشته است که خوشبختانه نسخه‌ای از آن باقی است و در این رساله، از رساله یکی از علما یاد کرده که 14 دلیل در باب حرمت کشیدن توتون آورده...» (17)‌

گزارشی اجمالی از کتاب سترگ «وسائل‌الشیعه»

چنانچه پیشتر نیز اشاره‌ای شد، کتاب وسائل‌الشیعه از معدود کتب و جامع حدیثی عظیمی است که از زمان مولف تاکنون مورد توجه و عنایت فقیهان، مجتهدان و صاحب‌نظران بوده است؛ چرا که اشتمال این کتاب بر احادیث فقهی همواره راهگشای دانشمندان علوم دینی و رجوع آنها به‌آن بوده است. کتاب وسائل‌الشیعه در ابتدا در 6 جلد بزرگ تالیف شده بود و قبل آن هم در 3 جلد قطور چاپ و منتشر شده بود؛ چاپ اولیه و اصلی‌ آن شامل مجلدات «طهارت»، «صلات»، «زکات»، «جهاد»، «نکاح» و «مواریث» بوده است. (18)‌
روشی که مولف وسائل‌الشیعه در ترتیب موضوعات فقهی کتاب، مورد استفاده قرار داده است همان روش فقهی علامه حلی در کتاب «شرایع الاسلام» و از آن زمان تا به امروز این روش فقهی دنبال شده است.
و نیز گفتنی است که «مقدمه عبادات» ضمن 31 باب در احادیث نیت و چگونگی عمل مولف و... بیان شده و بخش اصلی وسائل که شامل 51 کتاب است از «طهارت تادیات» را شامل می‌شود.
مجموع احادیث و روایات نقل شده در این کتاب براساس چاپ موسسه آل‌البیت 35868 حدیث است که البته در شمارش و محاسبه آنها، احادیث با اسناد متعدد و تکرر روایات در ابواب و کتب گوناگون شمارش نشده و تنها مضامین احادیث در شمارش حساب شده است، کتاب سترگ وسائل‌الشیعه 4مرتبه و در 3 مجلد عظیم به چاپ سنگی رسید. (19)‌
کتاب وسائل براساس ترتیب و تنظیم شیخ حر بر 6 بخش عمده تالیف شده بود. شیخ با تلاش فراوان به جمع‌آوری احادیث فقهی در طول 20 سال پرداخته و در طی 3 مرحله تالیف و تدوین احادیث مورد نظر را به اتمام رساند.
مرحله اول شامل جمع و تالیف و اضافه نمودن یاحذف و در نهایت به پایان رساندن کتاب نکاح می‌گردید و این مرحله از تالیف در سال 1072 صورت گرفت.
مرحله دوم، شامل اضافه کردن، تهذیب و پاکنویس مطالب از دست‌نوشته‌ها در سال 1082 ه . ق شد.
در مرحله سوم که آخرین مرحله تدوین و تالیف وسائل بوده است، مولف وسائل به تصحیح و دقت و توجه در احادیث کتاب پرداخته و در نهایت آن را در سال 1088 و قریب 20 سال به اتمام رساند. (20)‌

انگیزه و هدف شیخ حر در تالیف وسائل‌الشیعه

شیخ حر، در مقدمه وسائل‌الشیعه در بیان انگیزه خود از تالیف و تدوین کتاب خود می‌گوید: «کسی که کتب حدیث را مطالعه نماید و احادیث آن را بررسی کند و به سخنان مولفان آن بنگرد که گاه آن احادیث تطویل دارد و گاه برای آنها، تاویلات دور و دراز ارائه می‌کند و دستیابی به مطالب در آن دشوار است و نیز اخبار پراکنده و گوناگون و نظر نویسنده مختلف و تکرار فراوان؛ هر وقت که تصمیم می‌گرفتم که این هدف مهم را شروع نمایم، مشکلات بزرگ کار و خطر آن در برابر دیدگانم ظاهر می‌شد و به تردید می‌افتادم... تا سرانجام بارها استخاره کردم و فرمان الهی به انجام آن بود...» (21)‌
شیخ حر در ادامه و پس از ذکر دو حدیث از امام علی(ع)‌، می‌افزاید: «ترسیدم، اندیشه‌ای که به ذهن آمده و مانع این کار شده، از گام‌های شیطان باشد؛ زیرا در این کار سود فراوان برای من و برادران دینی است... گوهرهای حدیث را از معادن آن برگرفتم، متون احادیث را از هر جا که امکان می‌دادم جمع‌آوری کردم... برای هر مساله شرعی به قدر امکان بابی‌ باز کردم و احادیث مربوط به آن را چه از احکام ضروری و چه احکام نظری جستجو کردم...» (22)
از مجموع سخنان شیخ حر می‌توان به این نتیجه رسید که وی با تالیف وسائل در صدد رفع کاستی‌ها و نواقص موجود در جوامع حدیثی پیشین بوده است و هدف اساسی او تنها جمع کامل روایات فقهی و تهذیب آنها بوده نه شرح و تعلیق و تصحیح روایات.
صاحب وسائل، پس از نام و یاد خدا، کتابش را با این عبارات آغاز می‌کند: «الحمدلله الذی فطر العقول علی معرفه، و وهبها العلم بوجوب وجوده و وحدانیه و تنزهه عن النقص و کماله و حکمته، الذی...» (23)‌
صاحب وسائل در نهایت و پس از آن که به بیان انگیزه اصلی خود از تالیف وسائل می‌پردازد به نحوه و کلیات روش خود در تالیف کتاب اشاره نموده و خط‌مشی تدوین وسائل را ترسیم می‌نماید. (24)‌

مشرب اندیشه‌ای شیخ حر عاملی اخباری یا اصولی؟!

یکی از مسائل اساسی که در زندگی شیخ حر عاملی مطرح است، مشرب فقهی اوست که آیا وی اصولی بوده و براساس علم اصول و مکتب اجتهاد و استنباط حکم از روی ادله تفصیلی اصولی پیروی می‌نمود یا آن که مخالف علم اصول بوده و به مانند علمای اخباری عمل نموده است؟
از مطالعه در خلال کتاب‌های تاریخی چنین برمی‌آید که شیخ در فقه، مسلک اخباریان داشته و به صورت معتدل برخورد می‌نمود؛ در عین حال وی مورد کمال احترام و تجلیل علمای بزرگ اصول نیز بوده است و بلندای مقام فقاهت وی را تایید نموده‌اند؛ خود او نیز نسبت به علمای هر دو گروه یکسان عمل می‌نمود و هرگز سخن تند و انتقاد گزنده‌ای به کسی ننموده است. (25)‌
حر عاملی با پرهیز از هر گونه بحث و جدل بر ضد اصولیان و مجتهدان، بشدت از اخباری‌گری هواخواهی نموده و آن را تقویت می‌کرد؛ وی در شمار نخستین کسانی است که کوشید تفاوت‌های اخباریان و اجتهادیان را برشمرد و نشان دهد تفاوت این دو مکتب تنها در الفاظ نیست. وی بر همه ابزارهای عقلی استنباط احکام تاخت. (26)‌
یکی از مهم‌ترین کتبی که بیانگر اعتقاد و آرای شیخ حر است کتاب «فوائد الطوسیه» نام دارد. شیخ در ابتدای کتاب، انگیزه خود از تالیف کتاب را زدودن ابهام از چهره برخی احادیث، رفع احادیث شبهه‌ناک و نیز برخی مغالطات وارده ذکر می‌نماید؛ آنچه در این کتاب جلب توجه می‌کند آن است که شیخ حر تلویحا یا عینا به دفاع از احادیث متقدمین و مخصوصا کتب معتمده (کتب اربعه)‌ پرداخته و در طی 102 فایده، به دفاع از مسلک اخباری‌گری تلاش می‌کند. (27)‌
حر عاملی با پرهیز از هرگونه بحث و جدل بر ضد اصولیان و اجتهادیان بشدت از اخباری‌گری هواخواهی نموده و آن را تقویت میکرد
اما آنچه در بررسی اجمالی کتاب «فوائد الطوسیه» به دست می‌آید آن است که شیخ حر اگر چه در فوائد کتاب خود همواره سعی فراوان در اثبات عقاید اخباری داشته است، اما در این میان پا را فراتر از حد اعتدال نگذاشته و مانند برخی محدثان و علمای اخباری از روش پرخاشگری و تندخویی در اثبات عقاید اخباری بهره برده است.

خاتمه وسائل‌الشیعه

اصولا باید اذعان کرد که از بهترین روش‌های شناخت دیدگاه‌های شیخ حر مطالعه دقیق «خاتمه» وسائل‌الشیعه است؛ چرا که شیخ طی 12 فایده مهم و اساسی، به توضیح مبانی فکری و روش کار خود در تالیف وسائل پرداخته و مفصلا به شرح و توضیح آنها می‌پردازد.
دیدگاه‌های شیخ در خاتمه که به عبارتی موید تفکر اخباری اوست جای بحث و مناقشات فراوان دارد. از مهم‌ترین نکاتی که شیخ بر آن اصرار می‌ورزد، اعتقاد به حجیت و اعتبار و صحت تمام احادیث کتب اربعه است. (28)‌
وی در چندین فایده از فواید دوازده‌گانه خود به تشریح در زمینه اعتبار کتب اربعه می‌پردازد. ضمن آن که دفاع از صحت احادیث مضمر، توجیه و توضیحات شیخ حر در زمینه‌های مختلف، ذکر احوال رجال حدیث، عدالت راوی و... را به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار داده است.
پانوشت‌ها:
1- محمدبن حسن بن علی بن محمدبن محمدحسین بن... حربن یزید ریاحی معروف به شیخ حر عاملی.
2- این منطقه روستایی از روستاهای دمشق در ناحیه بقاع است. (ر.ک به: حموی بغدادی، یاقوت، معجم‌البلدان، 5/134)‌.
3-‌ مدرس تبریزی، ریحانه‌الادب فی شرح الاحوال و الآثار، 2/3 و نیز ر. ک به: موسوی خوانساری، رمضات‌الجنات فی احوال العلماء و السادات 7/99.
4- حر عاملی، امل‌الآمل فی علماء جبل عامل، 1/173 170.
5- همان، 1/20.
6- مدرس تبریزی، ریحانه‌الادب، 5 / 191، 193
7- ر.ک به: خوانساری، روضاتا الجناه، 7 / 103؛ و نیز دوانی، مفاخر اسلام، (علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، 8 / 472 به نقل از وسائل‌الشیعه 20/51
8- امین، سیدمحسن ‌ اعیان الشیعه، 44/ 64
9- حر عاملی، وسائل‌الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه 1 / 78 73، نیز ر.ک به حر عاملی،‌ امل‌الآمل، مقدمه تحقیق، 1/ 18 13
10- چنانچه اشاره شد مجموع رسائل و تالیفات شیخ بالغ بر 55 رساله و کتاب می‌باشد. برای اطلاع بیشتر از سایر کتاب‌های شیخ به این منابع رجوع کنید. ر.ک به دوانی، مفاخر اسلام ص 295 به نقل از اثباه الهداه، 1/ 6 و نیز تهرانی، الذریتعه الی تصانیف الشیعه، 1/ 271 و 2 / 506 و 9 / 234 افندی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء ، 5 / 63075 طهرانی، مصفی المقال، ص 7 و 11، 93، 98، 131، 232، 240، 253، 432، 483 به نقل از مقدمه امل‌الآمل ص 61 59
11- الاردبیلی الغروی، جامع‌الرواه وازاحه الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد 2/90
12- صدرالدین مدنی، سلافه‌العصر فی‌محاسن الشعرا بکل مصر، ص 539
13- همان، ص 359
14- حرعاملی، اثباه‌الهداه، مقدمه سجع‌البلابل از آیه‌الله مرعشی، ص «یط»
15- قمی، الکنی والالقاب، 2/ 158 به نظیر این مطالب در دو کتاب ذیل مراجعه کنید: قمی، فوائد الرضویه، ص 473 و سفینه‌البحار و مدینه‌الحکم و الاثار 1/241
16- میرزا سمیعا، تذکره‌الملوک، ص 30، لازم به ذکر است که در دوران معاصر شیخ حر یعنی دوران صفویه، منصب شیخ‌الاسلامی از مناصب مهم آن دوران به شمار می‌رفت و این خود نشان‌دهنده جایگاه ویژه شیخ می‌باشد.
17- جعفریان، رسول، مقالات تاریخی، دفتر دوم، ص 356.
18- طهرانی،‌ الذریعه، 4/352 و 354.
19- علاوه بر آن، کتاب وسائل با تحقیق جامعی هم در 20 جلد در تهران و بیروت در سال‌های (1389 - 1376)‌ و با تحقیق مرحوم ربانی شیرازی و شیخ محمد رازی، طی چندین مرتبه چاپ شده است.
20- حسینی، دلیل المخطوطات،‌1/62، مولف کتاب وسائل را با 31 باب تحت عنوان «ابواب مقدمه عبادات» آغاز می‌نماید و در آن تعداد فراوانی از احادیثی که در زمینه عبادات و اهمیت آن از قبیل وجوب نیت و چگونگی عمل و بندگی، شرط ولایت، معانی کفر و ایمان و... وجود دارد، در این عنوان به نگارش درمی‌آورد.
21- حر عاملی، تفصیل وسائل‌الشیعه، 1/3 مقدمه مولف.
22- همان صص 5 - 4 مقدمه مولف.
23- حر عاملی، وسائل‌الشیعه، مقدمه مولف، 1/2.
24- همان، 1/3.
25- صدر، حاج سیدجوادی،... دائره‌المعارف تشیع، 6/218.
26- فراهانی،‌ منفرد، مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران، ص 164.
27- خاتمه وسائل‌الشیعه، حر عاملی، ص 22 و نیز مدیر شانه‌چی، علم‌الحدیث، ص 88 و 87.
28- همان، ص 83 و 114 و... .

اخذ:جام جم آنلاین