حتی اگر چند درصد از میلیونها کاربر اینترنت در کشور ما با اطمینان از محفوظ ماندن هویت خود در اینترنت، بی ملاحظه رفتار کنند همین امر برای آنکه رفتار اجتماعی کل جامعه را آلوده سازد کافی است و این رفتارهای ناشایست – با توضیحی که در مقاله دهم (خودزنی به شیوه ما ایرانیان) بیان شد - در نهایت نه تنها به کل جامعه بلکه به همین گروه بی ملاحظه نیز آسیب خواهد رساند.

در اینجا پرسشی پیش می آید؛ حال که تکنولوژی با پیشکش کردن «هویت پنهان» به ما در فضای اینترنت، عامل بازدارنده ای به نام «شرم یا ترس از مردم» را منتفی کرده است چه عامل یا عواملی می تواند ما را در محیطی که جرأت بر خطا در آن فراهم است کمی هشیار کند؟ تحلیل آنچه ما در اینترنت انجام می دهیم می تواند تا اندازه ای ما را به دقت بیشتر در رفتار اینترنتی خود وادارد که من آن را با توجه به سه ویژگی اینترنت بیان می کنم.

در گذشته اگر کسی غیبتی می کرد، تهمتی می زد یا به فردی بی حرمتی می کرد به راحتی می توانست ضمن کسب حلالیت از طرف مقابل، حقیقت حال را برای جمع کوچک شنوندگان غیبت یا تهمت بازگو کند. اما امروز یک «غیبت اینترنتی»، «تهمت اینترنتی»، «بی انصافی اینترنتی» به سرعت در اینترنت پخش می شود و می توان گفت بسیاری از رفتارهای نادرست اجتماعی اینترنتی، به تمام معنای کلمه «جبران ناپذیر» است.

غیبتی که مثلا با ایمیل به گروهی از کاربران ارسال شده معمولا به سرعت در قالب «ایمیلهای گروهی» برای دیگران فرستاده شده و حتی اگر تکذیبیه و یا عذرنامه برای گروه اول فرستاده شود تضمینی وجود ندارد که آنها آن را برای گروه دوم ارسال کنند. یا اگر تهمتی در یک سایت خبری یا وبلاگ درج شود تکذیب بعدی را معلوم نیست همان بینندگان دیروز ببینند. بنابراین جبران مافات عملا محال است.

با این وصف، گرچه پنهان ماندن هویت به نوعی ما را در فضای اینترنت بی خیال می کند اما ویژگی «جبران ناپذیری» بسیاری از خطاهای رفتاری اجتماعی و تأثیرات گوناگون و غیر قابل جبران آنها بر جامعه می تواند مقداری ما را به خود آورد.

ویژگی دیگر اینترنت این است که تا حد زیادی حرمت «شکستن حرمت» را شکسته است. کاری که شخص در عالم واقع از انجام آن پرهیز دارد چون در عالم اینترنت نام «کلیک» به خود می گیرد به راحتی انجام می شود. بگذارید مثالی بزنم.

فرض کنید دوستی را به خانه دعوت کرده اید. اگر در فاصله ای که برای آماده کردن چای به آشپزخانه رفته و برمی گردید یکدفعه ببینید او به خیال اینکه شما دیرتر برمی گردید سراغ کشوهای اتاق خواب شما رفته و حریصانه مشغول تماشای عکسهای خصوصی شما و همسرتان است چه احساسی نسبت به آن فرد به شما دست می دهد؟ همان دوست صمیمی ناگهان در نزد شما چنان سقوط می کند که دیگر حاضر نیستید رویش را تا آخر عمر ببینید و شاید هرگز او را نبخشید.

صورت اینترنتی همین کار بسیار زشت چیزی جز یک کلیک ساده نیست. کسی که روی عکس خصوصی لو رفته یک فرد کلیک می کند و یا به دنبال عکسهای دوربین مخفی در اینترنت می گردد، در واقع همان کار را انجام می دهد اما چون تمام کار با یک کلیک آن هم در کنج خانه انجام می شود قبح کار به چشم نمی آید.

همین طور کسی که به محض دیدن خبر خطای اخلاقی یک نفر بی درنگ روی آن خبر - که چه بسا دروغ باشد و در فرض صحت به لحاظ حرمت تجسس (جز موارد خاص) حق کنجکاوی درباره آن را نداریم - کلیک می کند فکر می کند خطای کوچکی انجام داده است. شاید تعبیر کردن از عالم اینترنت به «عالم مجازی» یکی از عواملی باشد که بعضی از ما را چنین در رفتار اینترنتی بی ملاحظه کرده است.

ویژگی سوم که نباید از نظر دور داشت این است که اینترنت به خاطر تنوع بی نظیرش غالبا خیلی زود جایش را با کاربر عوض می کند به این معنا که به جای آنکه زمام اینترنت در دست کاربر باشد در واقع زمام کاربر در دست اینترنت قرار می گیرد. پس از یک ساعت کار با اینترنت بد نیست گاهی با کلیک روی Back  ، صفحاتی که در یک مدت کوتاه بازدید کرده ایم مرور کنیم. می بینیم با یک هدف اولیه به اینترنت مراجعه کرده ایم اما بیش از آنچه به دنبالش بوده ایم اینترنت ما را به دنبال خود از این شاخه به آن شاخه پرانده است. این امر یادآور انتقاد قرآن از شاعران است: مگر نمی بینی که آنان در هر وادیی سرگردان می روند. (شعراء/ 225. شاعر در اصطلاح قرآن با شاعر به معنای امروز تفاوت دارد).

به کارگیری غیر هدفمند اینترنت فرد را جوگیر کرده، باعث می شود ناخواسته ابزار ترویج رفتارهای نادرست اجتماعی شود. فرض کنید کسی که به دلایل روشن باید از سمت خود استعفا دهد کنار نمی رود و یا نمی گذارند کنار رود. از این نوع مشکلات که معمولا در دنیا چند روزه حل می شود و در کشور ما چند ماهه هم حل نمی شود کم نیست. مشکلات کوچک و بزرگ در همه جای دنیا وجود دارد اما مشکل اصلی در ایران «نحوه رسیدگی به مشکلات» است و از این جهت است که معضلات و پرونده های به فرجام نرسیده در کشور ما کم نیست. طبیعی است که در این موارد مردم برای رساندن اعتراض خود، به اینترنت و پیامک روی آورند.

اگر چه «اعتراض کردن» و «استدلال کردن» در مقابل ناعدالتی ها کاملا به جاست اما هر قدر هم جانمان به لب رسیده باشد «مسخره کردن» فرد خطاکار ـ بر خلاف تنبیه و مجازات وی ـ درست نیست. به همین دلیل مشارکت در ایجاد فضای تمسخر و نیز فرستادن این گونه لینک ها و ایمیل ها و پیامک های دریافت شده به دیگران از نظر فردی و اجتماعی نادرست است. اشتباه، پارتی بازی، زد و بند یا یکدندگی را دیگران کرده اند چرا من باید خودم را ـ آن هم به این سادگی ـ به گناه تمسخر دیگران آلوده کنم؟

از نظر اجتماعی هم این کار قابل دفاع نیست زیرا هر قضیه ای به هر حال تمام می شود اما اثر کار ما در ترویج روحیه تمسخر و دست انداختن در جامعه ـ که متأسفانه یکی از مهمترین عیبهای ما ایرانیان است ـ باقی خواهد ماند. شکی نیست که برای دفاع از حق باید از هر طریق ممکن مجدانه کوشید اما نه به قیمت ترویج یک رفتار ناحق. دنیای پر هیاهوی اینترنت شتابان ما را وسیله اینگونه رفتارها قرار داده و کمتر به ما اجازه می دهد در این تفکیکها تأمل کنیم.

آنچه را گفته شد می توان چنین خلاصه کرد: تأثیرات منفی اینترنت در جوامعی که تظاهر در آنها زیاد است به مراتب بیشتر است. حال که اینترنت با تقدیم «هویت پنهان» به ما، «شرم از مردم» به عنوان یک عامل بازدارنده را منتفی کرده است توجه به چند عامل می تواند در حیط? رفتارهای نادرست اجتماعی در اینترنت تا حدی بازدارندگی داشته باشد:

اول آنکه خطاهای اینترنتی اجتماعی آثاری جبران ناپذیر دارد. دوم آنکه خطاهای بزرگی که با یک کلیک انجام می شود به خاطر عوض شدن ظاهر و سهولت انجام، نباید ما را از توجه به قبح آن اعمال منحرف سازد. سوم آنکه موج های اقیانوس اینترنت خیلی زود انسان را با خود می برد و باعث می شود شخص مرزها را تفکیک نکرده از هر راه نادرست برای رساندن حرف خود استفاده کند.

نقش این مهمان در «رفتار اجتماعی» ما از جنبه های بسیار دیگری هم نیاز به واکاوی دارد که خارج از حوصله این مقاله است. روشن است که رفتار اینترنتی از جنبه فردی نیز قابل بررسی است. این مقاله را با ذکر چند نکته کوتاه مربوط به «رفتار فردی» در اینترنت به پایان می برم.

1. سه عاملی که در انتهای بحث آورده شد با این حقیقت که هیچ عاملی مانند تقویت ایمان و تقوی نمی تواند انسان را کنترل کند منافاتی ندارد. بنابراین آنچه درباره فاصله داشتن کاربران به اندازه یک کلیک با سایتهای معلوم الحال گفته شد بسته به افراد، متفاوت است. در مورد افراد خودساخته، عبور از این کلیک به صعوبت شکستن یک دژ استوار است و برای افراد سست ایمان به سهولت خراب کردن خانه عنکبوت.

  2. این خصیصه اینترنت که به افراد امکان فعالیت با هویت پنهان را می دهد راهی را برای هر شخص برای شناخت باطن خود فراهم کرده است. هر کس می تواند با کنار هم گذاشتن آنچه تا کنون در فضای اینترنتی انجام داده به برخی زوایای پنهان وجود خود واقف شود. به تعبیر دیگر، اینترنت از همه جا برای ما خبر می آورد، اما شاید خبر غیر مستقیمی که از باطن هر کس به او داده و می دهد از هر خبر دیگری برای فرد اهمیت بیشتری داشته باشد.

3. در اینترنت هر روز هیاهویی برپاست. معلوم نیست پر کردن روزان? ذهن و قلب با دهها خبر و مطلب جنجالی و غیر جنجالی، مجالی برای انسان برای آنکه به خودش فکر کند باقی می گذارد یا خیر. قدمای ما در زمانی که هیچیک از زرق و برقهای تکنولوژی آنان را مشغول نکرده بود دائما از غفلت از احوال دل خویشتن شکایت داشتند.

4. در فضایی که حتی اگر فرد به دنبال ضلالت نباشد ضلالتها از طریق دریافت ایمیلهای ناخواسته و برخی لینکدونیها و غیر از آن به انسان هجوم می آورد برای نیفتادن به دام «خلاف شرع»ها باید پرهیز از «خلاف شأن» را جدی گرفت.

5. اینترنت سکوی پرتابی به سوی ملکوت است، البته برای کسانی که تلاش می کنند مصداق آیه شریفه «الذین یخشون ربهم بالغیب» - کسانی که در نهان از خداوند بیم دارند- باشند. هیچگاه برای بشر مانند زمان ما زمینه ای برای شرکت مکرر در این آزمایش آن هم در برابر اغوا کننده ترین دامهای شیطانی فراهم نبوده است.

از هر مطلب ناگفته ای درباره اینترنت که بگذریم از این مطلب نمی توان گذشت که برخی کوتاهیها از قبیل اهمال در رسیدگی به پاره ای تخلفات و اطلاع رسانیهای ناقص و مصلحت جویانه در کشورمان، زمینه ساز بعضی از گناهان اجتماعی اینترنتی شده است گر چه هیچکس نباید رفتار نادرست خود را با استناد به این سیاستها توجیه کند. به نظر می رسد حضور اینترنت در میان مردم از سوی برخی متولیان امور به خوبی درک نشده است. این مطلب باید در فرصتی دیگر بررسی شود.